Kültür ve Turizm Bakanlığı sorumluluğunda ve yerel yönetimlerin destekleri ile 2012 yılına kadar ülkemiz Dünya Miras Listesine 11 adet varlığımızın alınmasını sağlamıştır. Bu sayı 2014 (Bergama-İzmir, Cumalı Kızık -Bursa) ve 2015 itibarıyla (Efes Antik Kenti ve Diyarbakır Surları ve Hevsel Bahçesi’nin de girmesi ile) 15’e yükselmiştir. Ayvalık; “Bir Varlığın Dünya Miras Listesi’nde Yer Alması İçin Sahip Olması Gereken Kriterler (Kültürel ve Doğal)” başlığında belirtilen birçok kriteri bünyesinde barındırmaktadır. UNESCO Dünya Miras Listesi’ne girmek artık yörelerin birer kalkınma projesi olarak değerlendirilmektedir.
-Bir Varlığın Dünya Miras Listesine Girmesi İçin Gereken Kriterler
İnsanlığın ortak mirası olarak kabul edilen evrensel değerlere sahip kültürel ve doğal sitleri dünyaya tanıtmak, toplumda bu miraslara sahip çıkacak bilinci oluşturmak ve kültürel ve doğal değerlerin yaşatılması için gerekli işbirliğini sağlamak amacıyla UNESCO 1972’de ‘Dünya Kültürel ve Doğal Mirasının Korunmasına Dair Sözleşme’yi kabul etmiştir. Türkiye’nin 1982 yılında onayladığı bu sözleşme 1983 yılında Resmi Gazetede yayınlanarak yürürlüğe girmiştir. Bu sözleşmede; bir varlığın dünya miras listesinde yer alması için sahip olması gereken kriterler aşağıdaki gibi belirlenmiştir;
-Kültürel miraslar için
1: Yaratıcı insan dehasının ürünü olması,
2: Belli bir zaman diliminde veya kültürel mekanda, mimarinin veya teknolojinin, anıtsal sanatların gelişiminde, şehirlerin planlanmasında veya peyzajların yaratılmasında, insani değerler arasındaki önemli etkileşimi göstermesi,
3: Kültürel bir gelenek veya yaşayan ya da kayıp bir uygarlığın tek veya en azından istisnai tanıklığını yapması,
4: İnsanlık tarihinin bir veya birden fazla anlamlı dönemini temsil eden yapı tipinin ya da mimari veya teknolojik peyzaj topluluğunun değerli bir örneğini sunması,
5: Bir veya daha fazla kültürü temsil eden geleneksel insan yerleşimine veya toprağın kullanımına ilişkin önemli bir örnek sunması ve özellikle bu örneğin, geri dönüşü olmayan değişimlerin etkisiyle dayanıklılığını yitirmesi,
6: İstisnai düzeyde evrensel bir anlam taşıyan olaylar veya yaşayan gelenekler, fikirler, inançlar veya sanatsal ve edebi eserlerle doğrudan veya maddeten bağlantılı olması,
-Doğal miraslar için
7: Doğanın bir harikasına veya eşsiz bir güzelliğe ve estetik öneme sahip doğal alanlar olması,
8: Yaşamış canlıların kalıntıları, devam eden jeolojik olaylar ve yer şekillerinin gelişimi vb. dünyanın doğal tarihine ilişkin eşsiz önemde bilgilere sahip olması,
9: Ekolojik ve biyolojik olarak hâlâ bozulmamış bir karasal, deniz veya tatlı su ekosistemine veya önemli hayvan ve bitki topluluklarına ev sahipliği yapması
10: Özellikle tehlikedeki veya bilim açısından önemli bir biyolojik çeşitlilik için en önemli ve en belirgin doğal habitatlara ev sahipliği yapmasıdır.
Ayrıca; UNESCO her yıl 4 milyon ABD Dolarlık bir nakdi kaynağı “Dünya Miras Fonu” adıyla oluşturarak, üye ülkelerin bu fondan “Miras Koruma Yönetimi ve Plan Hazırlama” konularında destek alabilmesini sağlamaktadır.
UNESCO Süreci ve Ayvalık Örneği
Ayvalık; “Bir Varlığın Dünya Miras Listesi’nde Yer Alması İçin Sahip Olması Gereken Kriterler (Kültürel ve Doğal)” başlığında belirtilen birçok kriteri bünyesinde barındırmaktadır. Ayvalık kent merkezi ve çevresindeki sit sınırları ilk defa Gayrimenkul Eski Eserler ve Anıtlar Yüksek Kurulu’nun 09.06.1978 tarihli kararı ile uygun bulunan çevre düzeni planı ile haritaya bağlanmıştır. Ayvalık kent merkezi ve Ali bey (Cunda) Adası merkezi bu planda yoğun tarihi sit alanı olarak belirlenmiştir. Çevre düzeni planının uygun görülmesinden 18 yıl sonra, Ayvalık kent merkezine ilişkin 1:1000 ve 1:500 ölçekli Kentsel Sit Koruma Amaçlı İmar Planı, Bursa Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulunun 22.01.1994 tarihli ve 163 sayılı kararı ile uygun bulunmuştur. Bu planda ise söz konusu çevre düzeni planında yoğun tarihi sit alanı olarak tanımlanan Ayvalık kent merkezi 2863 Sayılı Yasa ve ilgili mevzuat doğrultusunda kentsel sit olarak tanımlanmıştır. Ayrıca 21.04.1995 tarihli ve 6717 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile Ayvalık ilçesine bağlı Alibey Adası hariç 22 adanın 19’u “Ayvalık Adaları Tabiat Parkı” statüsüne kavuşmuştur. Bu alan; 19.624 hektardır. Günümüzde bu adalar çevresinde profesyonel dalgıçlar dünyada Kızıldeniz’den sonra bir tek bu alanda bulunan “kızıl mercanlara” dalış yapmakta ve fotoğraflarını çekmektedirler. Ayvalık; UNESCO süreçlerinde çok büyük önemi olan bu koruma kanunlarına çok önceleri kavuşmasına rağmen bugüne kadar “UNESCO sürecine” yeteri kadar ilgi göstermemiş veya bu alandaki tercihlerini başka kulvarlarda kullanmıştır. Ayvalık Belediyesi geç de olsa bu konudaki karalılığını geçtiğimiz Ağustos ayında aldığı prensip kararla ortaya koymuş ve bugüne kadar bu amaçla toplam 8 toplantı gerçekleştirmiştir. Ayvalık Belediyesi tarafından yürütülen bu çalışmalar paralelinde; 22-23 Mayıs 2015 tarihinde Ayvalık Ar-Ge Derneği tarafından “UNESCO Dünya Mirası ve Ayvalık Kültürel Peyzajı Sempozyumu” düzenlenmiş ve farklı üniversitelerden ve kamu kurumlarından katılan değerli katılımcılar UNESCO süreçlerini anlatmışlardır. Yine Ayvalık Belediyesi; bu konuda UNESCO sürecini yeni tamamlamış Bergama Belediyesi ile bilgi ve tecrübe paylaşımı noktasında 2 Haziran 2015 tarihinde Belediye Başkanı Sn. Rahmi Gençer başkanlığında bir heyetle Bergama Belediyesi’nde bir toplantı gerçekleştirmiştir. Ayrıca; Ayvalık Belediyesi; 3 Haziran 2015 tarihinde Belediye Meclis toplantısında Kültür ve Sosyal İşler Müdürlüğü bünyesinde “UNESCO Dünya Kültür Mirası ve Alan Yönetimi Birimi” kurulması kararını oy birliği ile almıştır. Ayvalık Belediyesi bünyesinde oluşturulacak bu birimde gönüllülük esasına göre her meslekten ve STK’lardan (mimar, şehir plancısı, arkeolog, sanat tarihi uzmanı, turizmci, çevre mühendisi, akademisyen vb. kişiler) birer uzman görev yapacaklardır. UNESCO süreçlerinde yukarıdaki örneklerde olduğu gibi yerel yönetimlerin liderliği ve katkısı yadsınamaz. Ayvalık Belediyesi’nin önderliğinde başlatılan bu güzel ve anlamlı sürecin başarıyla taçlanması için bütün STK’ların, kamu kurumların, üniversitelerin ve özellikle yerel halkın desteği ve katkısı şarttır. Bu sürecin başarıyla sonlanmasıyla kazanan Ayvalık ve yerel halk olacaktır.
Ayvalık Turizm Geliştirme ve Alt Yapı Hizmet Birliği (AYTUGEB); 5355 sayılı Mahalli İdareler Birliği Yasası çerçevesinde kurulan bir turizm birliğidir ve merkezi Ayvalık ilçesidir. AYTUGEB; “UNESCO Süreci ve Ayvalık” (değerlendirme aşamasında) başlıklı bir Doğrudan Faaliyet Desteği (DFD) projesi hazırlamış ve GMKA’ya sunmuştur. Bu projede temel amaç; kamu kurum ve kuruluşları ile STK’ları yörenin güçlü olduğu bir alanda (UNESCO süreci ve kültür turizminde) bir proje etrafında buluşturmak ve sürdürülebilir bir model geliştirerek dayanışmayı ve sinerjiyi artırmaktır. Bu projenin genel amacı; kültürel ve doğal miras olan değerleri ile Ayvalık’ı UNESCO Dünya Kültürel Miras Listesi’ne sokma sürecini başlatmaktır. Bu çerçevede proje süresince yerel halkın bilgilendirilmesi, tescilli bina sahiplerinin bilinçlendirilmesi ve 3 farklı başlıkta tematik toplantı ve “Dünya Mirası ve Ayvalık” başlıklı bir çalıştay düzenlenmesi planlanmaktadır. Bu projenin aciliyet taşıyan en önemli unsuru; Ayvalık’ta UNESCO Dünya Kültür Miras Listesi çerçevesinde yapılan dağınık çalışmaları ve STK’ları bir araya getirmek, yavaş ilerleyen süreçlere bir dinamizm kazandırmak ve bu süreçte yapılacak yanlışları en aza indirmektir.
-Projenin Katma Değer Yaratacak Unsurları
Ayvalık’ın UNESCO Dünya Kültür Miras Listesi’ne girmesi yöreye 3 farklı kulvarda avantaj sağlayacaktır. Bunlardan birincisi; Ayvalık’ın bütün kültürel ve doğal değerleri, sualtı ve suüstü flora ve faunası koruma altına alınacak ve gelecek kuşaklara aktarılacaktır. İkincisi ise; Ayvalık’a ve Türkiye’ye ait bu doğal ve kültürel miras Dünya Miras Listesi’ne girerek tüm dünyanın ortak mirası olacaktır. Son olarak; bu kültürel ve doğal mirasın Dünya Miras Listesi’nde yer alması bölgenin dünyada daha çok görünürlüğünü artıracak, Ayvalık marka şehir olacak ve daha çok yerli ve yabancı turist bölgeye gelerek yöre ekonomisine katma değer yaratacaktır. Daha çok turistin Ayvalık’a gelmesi yeni turistik yatırımların ve yöresel istihdamın artmasını sağlayacaktır. Bunun en güzel örneği 1994 yılında bu listeye giren Safranbolu’dur. Safranbolu Kaymakamlığının verilerine (2014) göre, ilçede 2013 yılında 195 bin 616’sı yerli, 43 bin 850’si yabancı olmak üzere 239 bin 466 turist konaklamıştır. UNESCO tarafından en iyi korunan ilk 20 kent arasında gösterilen, 1995 yılında 30 bin 283 turistin geldiği Safranbolu’da her geçen yıl ziyaretçi sayısı artmıştır. Dünya Kültür Mirası’na dahil olunca “sit alanı” ilan edilen, turizm hareketinin yoğunlaştığı ilçeyi 19 yılda yaklaşık 6 milyon turist gezmiştir. 2013 yılında 85 ülkeden ilçeye gelen 43 bin 850 yabancı turistten 13 bin 64’ünü Tayvanlılar, 5 bin 398 Alman ve 3 bin 737 kişiyle Japon turistler takip etmiştir. İlçeye gelen yabancı turist sayısında da 2012 yılına göre 2013 yılında yüzde 7.1’lik artış görülmüştür.
–Projenin Ortaya Çıkmasını Sağlayan Temel Gerekçe
Ayvalık’a 62 km uzaklıkta bulunan Bergama’nın 2011 Nisan ayında UNESCO Dünya Mirası Aday Listesi’ne (Tentative List veya Geçici Liste olarak da bilinmektedir), daha sonra da 23 Haziran 2014 tarihinde “Bergama Çok Katmanlı Kültür Peyzajı” adıyla UNESCO Dünya Kültür Miras Listesi’ne girmesi bölgede pozitif bir hava estirmiştir. Ayvalık’ın da benzer bir başarı yakalayabileceğini öngören bölge dinamikleri (kamu kurum kuruluşları, yerel yönetimler ve STK’lar) bu sürecin başlatılması gerektiğini ifade etmişlerdir.
Sonuç ve Öneriler
Turizm, turistik bölgelerde yaşayan yerel halk üzerinde büyük bir etkiye sahiptir. Yerel halk için önemli bir gelir ve istihdam kaynağı olabilir. Turizm, temelde bir bölgenin toplumsal yapısı, doğal ve kültürel mirasına bir tehdit durumu da yaratabilir. Ancak, iyi planlandığında ve yönetildiğinde yerel halkın korunması için önemli bir güç teşkil edebilir. Türkiye’de; UNESCO Dünya Kültür Miras Listesi’ne giren toplam 15 kültürel ve doğal varlık (30 Temmuz 2015 itibarıyla) vardır. Yaklaşık 53 civarında da Geçici Liste’de bekleyen kültürel ve doğal varlığımız vardır. Bu listeye dahil olmak için Ayvalık’ta çalışmalara başlamıştır. Bu noktada önemli olan bu sürecin başlatılması ve başarıyla sonlandırılmasıdır. Bu süreç uzun soluklu, paylaşımcı, şeffaf, disiplinli ve zorlu bir süreçtir. Sürecin tamamlanması ise yöreye ve yöre vatandaşlarına katma değer yaratacaktır. Daha çok turistin Ayvalık’a gelmesi yeni turistik yatırımların ve yöresel istihdamın artmasını sağlayacaktır. Günümüzde Türk turizminde bir yöresel kalkınma projesi olarak yerel yönetimlerin sahiplendiği ve ciddi çaba sarf ettiği UNESCO sürecine Ayvalık’ta dahil olmuştur. Bu sürecin olumlu sonlanması ancak yörede yaşayan yerel halkın, kamu kurumların ve yerel STK’ların katkısı ve birlikteliği ile gerçekleşecektir. Sürecin olumlu sonuçlanması yörenin marka kent olmasını ve uluslararası turizm pazarında daha fazla görünmesini sağlayacaktır. Bunun getirisi bölgeye daha fazla yerli ve yabancı turistin gelmesi ve ortak kültürel mirasın paylaşılması anlamına gelmektedir. Bu noktada da dikkat edilmesi gereken en önemli nokta yörenin taşıma kapasitesinin zorlanmamasıdır. Her anlamda yörenin taşıma kapasitesinin zorlanması (trafik, zabıta, asayiş, çevre temizliği, ekolojik yaşam, bio çeşitlilik gibi) sorunları da beraberinde getirecektir. Bu noktada dikkat edilmesi gereken bir diğer uygulama ise; turistik destinasyonları geçici olarak kullanan yerli ve yabancı turistlerin ekolojik çevreye karşı olan tutum ve davranışlarıdır. Burada temel amaç korunarak kullanma ilkesi olmalıdır.